Ngày nay phát hiện khoảng 1000 bức vẽ chân dung xác ướp Ai Cập cổ trên toàn thế giới. Những tác phẩm đều từng được dùng để ốp lên mặt xác ướp, có lẽ đây là một cách để ghi nhớ người đã qua đời.
Tranh chân dung xác ướp Ai Cập cổ là bức tranh vẽ lại diện mạo khi còn sống của đối tượng được ướp xác. Chúng được vẽ trên một bề mặt tấm ván gỗ cực mỏng, miêu tả một cách chi tiết, sống động hệt như khuôn mặt người thật.
Tranh chân dung xác ướp Ai Cập cổ đại
Khó khăn trong việc phân tích vì thiếu mẫu
Phần lớn xác ướp Ai Cập cổ đại mà chúng ta biết đều không còn mặt. Vào cuối thế kỷ 19, trong thời đại nghành khai quật khảo cổ diễn ra ồ ạt và trộm mộ hoành hành, đa phần đều bị những kẻ nóng vội xé khỏi mặt xác ướp và vứt đi.
Từ thế kỷ 19 giới quan tâm đã mong muốn có thể giải mã được ý nghĩa các bức tranh chân dung xác ướp. Tuy nhiên, vì luôn chậm hơn những tên trộm mộ vốn chẳng quan tâm gì đến mấy lát gỗ cũ kỹ, họ chỉ tập hợp được một số mẫu vật nhỏ.
Vào thời bấy giờ máy móc, thiết bị hiện đại giúp rà quét, phân tích chất liệu chưa xuất hiện. Muốn xem xét một cách tỉ mỉ chỉ có thể là phải nghiền nát chúng ra trước. Nhưng vì số lượng tranh chân dung xác ướp quá ít, nên họ không thể tùy tiện làm bừa, buộc lòng phải từ bỏ.
Trải qua nhiều năm, những tấm chân dung xác ướp Ai Cập quý giá bị phân tán ra khắp thế giới. Ước chừng có khoảng 1000 tấm.
Năm 2003, chuyên viên Marie Svoboda của Bảo tàng Getty, tại Los Angeles, Mỹ đã hạ quyết tâm tiến hành công cuộc giải mã bí ẩn của tranh chân dung xác ướp Ai Cập cổ. Đáng tiếc là trong bảo tàng chỉ có 16 bức chân dung.
Sau hơn 10 năm nỗ lực, Svoboda cuối cùng cũng thành công trong việc thành lập tổ chức xuyên quốc gia APPEAR (Hội họa Cổ đại) với công việc điều tra, phân tích và nghiên cứu (Ancient Panel Paintings: Examination, Analysis, and Research). Kể từ khi triển khai đưa vào hoạt động, APPEAR đã thu hút được 41 tổ chức liên quan trên khắp thế giới hợp tác, và tập hợp về 285 bức chân dung.
Tranh chân dung xác ướp có thể mang nguồn gốc Hy Lạp
Chúng ta có thể khẳng định văn hóa ướp xác là hoàn toàn thuộc về Ai Cập cổ đại. Nét văn hóa này được hình thành từ hàng ngàn năm trước Công nguyên (TCN), ít nhất cũng từ năm 3300 TCN. Nhưng việc vẽ tranh chân dung để ốp lên mặt xác ướp thì chỉ được tiến hành sau Công Nguyên, vào khoảng năm 100-300.
Ai Cập trong những năm gần với Công Nguyên, chúng ta thấy vùng đất này đang trong tình trạng là thuộc địa. Vào năm 332 TCN, Alexandros Đại Đế (356 đến 323 TCN) của Hy Lạp dẫn binh xâm lược, đặt Ai Cập dưới ách thống trị. Thời kỳ Ai Cập thuộc Hy Lạp kéo dài lên đến 300 năm, cho đến năm 30 TCN.
Cũng trong thời đại Ai Cập thuộc Hy Lạp, tại Hy Lạp thì nghệ thuật hội họa rất thịnh hành. Người ta ưa thích vẽ tranh, điêu khắc tượng và treo tranh trong nhà.
Tất cả 285 bức chân dung xác ướp của APPEAR đều có niên đại trong khoảng năm 100 đến 300. Có thể chúng là sản phẩm ảnh hưởng từ văn hóa chuộng nghệ thuật hội họa từ Hy Lạp.
Nguyên liệu để phác họa chân dung là ngoại nhập
Khi thực hiện rà quét bằng tia X và tia cực tím, APPEAR kết quả cho ra thật bất ngờ khi phần lớn ván gỗ được dùng để vẽ tranh chân dung xác ướp đều là Tilia từ một loài thực vật chỉ có ở Bắc Âu.
Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện chất liệu màu đỏ có nguồn gốc từ Tây Ban Nha. Có thể ngay từ thời đại này, chuyện giao thương đã rất thông thoáng.
Màu sắc được sử dụng để vẽ tranh chân dung xác ướp chủ yếu là màu chàm. Chúng có lẽ đã được sản xuất một cách đại trà, tận dụng phụ phẩm tái chế từ ngành dệt.
Màu keo (sơn được làm từ chất màu trộn với lòng đỏ hay lòng trắng trứng và nước) là chất liệu vẽ phổ biến. Ngoài ra còn sử dụng vàng lá và sáp màu.
Tất cả những bức chân dung xác ướp đều miêu tả khuôn mặt người đó trong độ tuổi từ 20-40. Điều này không có nghĩa là chỉ người trẻ tuổi mới được vẽ chân dung, mà do vốn dĩ những cư dân cổ đại chỉ thọ có chừng đó.
Kết quả chụp CT xác ướp cũng xác nhận là độ tuổi trước lúc chết của xác ướp tương ứng với độ tuổi được thể hiện qua tranh chân dung. Vì những khuôn mặt trên tranh chân dung đều bộc lộ nét trẻ trung, khỏe khoắn và có đôi mắt đang mở to nên APPEAR đưa ra giả thiết là chúng đều được vẽ trước khi đối tượng qua đời. Mỗi bức chân dung mang một khuôn mặt khác nhau, nên chắc chắn là vẽ chính chủ.
Đến nay vẫn còn nhiều bí ẩn vẫn chưa tìm được câu trả lời
Đến nay, APPEAR trải qua 6 năm miệt mài trong nghiên cứu, phân tích và lý giải. Nhưng tất cả những gì họ phát hiện mới chỉ như bề nổi của tảng băng trôi.
Qua các quá trình so sánh, APPEAR nhận thấy nhiều tranh chân dung xác ướp có nét tương đồng về phong cách vẽ. Nhưng họ vẫn chưa đủ dữ liệu để đưa ra khẳng định các bức tranh này có phải được vẽ bởi cùng một họa sĩ hay cùng một xưởng vẽ hoăc một trường phái hội họa nào không.
Ngoài ra APPEAR củng chưa biết có tồn tại bao nhiêu kỹ thuật vẽ tranh chân dung xác ướp. Họ cũng chưa tìm ra sự khác biệt nào giữa cách vẽ phụ nữ và đàn ông xác ướp?
Tuy còn nhiều nghi vấn chưa có tìm được đáp án nhưng APPEAR đã thành công nhận ra, tranh chân dung xác ướp còn biểu thị cho sự phân tầng trong xã hội Ai Cập cổ đại. Giới thượng lưu sẽ được vẽ bởi chất liệu quý giá hơn, ví dụ như màu sáp và vàng lá. Thường dân chỉ được vẽ bằng màu keo.
Trước đây, các nhà nghiên cứu lầm tưởng rằng chỉ những nhân vật trọng đại mới được vẽ chân dung, ốp lên mặt xác ướp. Nhưng APPEAR đã phát hiện ngoài gỗ Tilia được ngoại nhập thì vẫn còn có vài tấm chỉ là gỗ địa phương hoặc gỗ tái chế. Cho nên, đối tượng được vẽ tranh chân dung có thể đa dạng hơn so với suy đoán của họ.